rendier

Rendiersledetocht met Roar de rendierhoeder: kennismaking met de Sami

Met zijn lichte ogen kijkt Roar onder zijn bontmuts vandaan en vertelt dat hij niet zijn warmste kleding heeft aangetrokken voor onze rendiersledetocht. Het is wel -10, maar het voelt alsof het rond het vriespunt is. Zijn warmste kleren zijn bedoeld voor echt koude winterdagen, als het op de hoger gelegen winterweiden wel -50 kan worden.

Hoe kouder, hoe beter

Voordat we aan de rendiersledetocht beginnen, vertelt Roar iets over zijn leven met de rendieren. In de winter zoekt hij met zijn rendieren juist de koudste gebieden op. Daar blijft de sneeuw los, zodat de rendieren kunnen graven naar het mos dat ze eten. In lagere gebieden wisselen vorst en dooi elkaar af. Dan ontstaat een ijskorst en wordt het mos onbereikbaar. Hoe kouder, hoe beter dus.

Rendier 01

Balletjes van rendierhersenen

Roar is een Samische rendierhoeder die leeft van de verkoop van rendiervlees en van het vertellen over de Sami-cultuur aan toeristen en op scholen. Hij stelt ons voor aan de rendieren die ons gaan voorttrekken op een slee. Roar praat liefdevol over zijn dieren, maar vertelt ook dat hij een van hen binnenkort gaat slachten, omdat zijn knieën slecht worden. In dat geval eet hij niet alleen het vlees, maar ook alle organen van het beest op. Zo schijn je van rendierhersenen heerlijke balletjes te kunnen draaien…

Kostbare kleding

Allemaal luisteren en kijken we naar Roar in zijn traditionele Sami-kleren. Zijn vrouw heeft ze speciaal voor hem gemaakt en ze zijn erg kostbaar – zo kostbaar zelfs dat hij liever een gewoon overall draagt om ze niet te beschadigen. De strepen op zijn gákti (of in het Noors: kofte) geven aan uit welke streek hij komt. Hij heeft een broek aan van rendierhuid, die goed isoleert omdat de haren hol zijn. Als je een rendier slacht voordat het in de rui is, vallen de haren niet uit krijg je heerlijk warme kleren en kleden.

Elk mes een eigen verhaal

Een bijzondere rol bij zijn kleding spelen de messen die Roar altijd bij zich heeft. Net als bij de Noorse bunad hoort zo’n mes bij de klederdracht, ook al is het dragen van een mes in Noorwegen verboden. Sommigen maken daarom een ‘mes’ dat alleen uit een handvat bestaat, om hun outfit toch compleet te maken. Maar Roar heeft echte messen bij zich: één om buiten hout, ijs, geweien en hekken mee te snijden, en een kleiner mes om binnen brood en vlees mee te verdelen. Als de Sami zo’n mes maken van hoorn, koeienhuid en berkenhout, vertellen ze het mes een verhaal, dat een geheim blijft tussen het mes en de maker. Alleen als je het mes doorgeeft aan een ander, vertel je diegene het verhaal dat bij het mes hoort.

Rendier 02

You have to earn it to learn it

De Sami-cultuur heeft het moeilijk, ook al is de jarenlange onderdrukking voorbij. Inmiddels wordt het Samisch weer onderwezen op school. Voor Roar komt die ontwikkeling te laat: hij verstaat wel Samisch, maar spreekt zelf voornamelijk Noors. Ook is er een speciale beroepsopleiding voor rendierhoeders. Toch gaat veel kennis over de manier van leven van de Sami verloren. Die kennis wordt namelijk niet opgeschreven, maar alleen overgedragen aan degenen die echt voor deze levenswijze kiezen: ‘You have to earn it to learn it’. Tegenwoordig werken er nog maar zo’n duizend Sami met rendieren in Noorwegen, het land waar de meeste Sami wonen. Zelf koos Roar, zoals zoveel Sami, in eerste instantie voor de vastigheid van een huis en een baan. Maar in zijn hart miste hij iets: de rendieren. Dus gaf hij zijn baan op om met de rendieren te gaan leven. Zijn rendieren zijn alles voor hem: af en toe gaat hij op vakantie, maar na een week mist hij ze te erg en moet hij terug.

Rendier 03

Leren overleven

In de winter is Roar bij zijn rendieren op de wintervlakte, onder andere om te voorkomen dat verschillende kuddes zich mengen. Hoewel zijn familieleden in dezelfde vallei hun rendieren hoeden, is Roar op de winterweiden helemaal op zichzelf aangewezen. Hij is er buiten het bereik van telefoon- en internetnetwerken en hulpdiensten komen er niet. Alleen in uiterste noodgevallen kan een helikopter worden opgeroepen. Intussen houdt zijn vrouw, die doktersassistente is, het huishouden draaiende. Zijn kinderen, die in het dorp op school zitten, probeert hij zo vaak mogelijk mee te nemen, want ook zij moeten leren overleven in dit klimaat en hun weg kunnen vinden zonder GPS. En dat terwijl je tijdens sneeuwstormen geen hand voor ogen ziet en alleen op het geluid van de bel om de nek van een van de rendieren kunt afgaan.

De complete route van mijn winterse rondreis Noord-Noorwegen vind je hier

Rendieren op een kunstgrasveld

In april trekt Roar met de rendieren in een maand naar de lagere zomerweiden. Onderweg slaapt hij in een lavvu, die steeds een dag voor de rendieren uit wordt verplaatst. Als ze eenmaal op de zomerweiden zijn aangekomen, houdt Roar ze van een afstandje in de gaten. Soms komen er klachten omdat de rendieren knabbelen aan bloemperkjes of per vergissing naar het kunstgrasveld van de voetbalvereniging trekken. Dan moet hij ze komen wegjagen met een hond of een quad. Ook als de vrouwtjes in mei één kalf werpen, bemoeit Roar zich daar niet mee. Dat zou ook geen zin hebben, want een jong dat is aangeraakt door een mens, wordt door de rendieren verstoten.

Het gewei als vingerafdruk

De zomerperiode is ook de tijd waarin het gewei van rendieren – bij mannetjes en vrouwtjes – aangroeit. Dat gewei wordt elk jaar compleet vernieuwd en als ze genoeg voedsel hebben, kan het wel tien centimeter per week groeien. Zo’n gewei, waardoor bloedvaten lopen en waarop haren groeien, is net een vingerafdruk: het is voor elk rendier uniek en groeit steeds in dezelfde vorm terug. In september worden de rendieren samengedreven. De kalveren worden geoormerkt en er worden dieren geselecteerd voor de slacht. Dan trekken ze in 2-3 maanden stapvoets naar de hoger gelegen winterweiden.

Rendier 05

Bedreigd door beschermde dieren

De Sami hebben te maken met veel overheidsbemoeienis: de overheid wijst zomer- en winterweiden aan en bepaalt hoeveel rendieren een hoeder mag hebben. Zelf wodka stoken en kinderen leren rijden op een sneeuwscooter zijn niet toegestaan – wat niet wil zeggen dat het niet gebeurt. Roar vertelt het allemaal nogal gelaten, net als zijn verhaal over roofdieren zoals de lynx en de veelvraat. Die vallen rendieren aan, maar zijn beschermd en mogen dus niet zomaar worden gedood. Om te voorkomen dat het toch gebeurt, krijgen de dieren een chip en wordt er een ambtenaar op onderzoek uit gestuurd als het dier enkele dagen niet heeft bewogen. Maar ook daar bestaan weer oplossingen voor, bijvoorbeeld het kadaver van een gedood dier een stukje laten meeliften op een vrachtwagen…

Joiken

Joiken op commando weigerde Roar de rendierhoeder. Gelukkig maar, want de Sami-cultuur moet geen kunstje worden. Dat geldt zeker voor het joiken, een traditionele zangvorm die recht uit het hart komt.

Wat joiken precies is, valt moeilijk te omschrijven. Joikers zingen niet ergens over – ze zingen iemand of iets een joik toe. De joik is een vertolking van de essentie van iemand of iets en getuigt van een diepe band tussen de joiker en datgene waarop de joik is gericht. Zo vertelde Roar dat bij de geboorte van een Sami-baby de gelukkige vader of opa het kind een joik ‘geeft’. Naarmate het kind opgroeit, wordt de joik steeds verder aangevuld.

Joiks zijn niet alleen gericht op mensen, maar ook vaak op de natuur. Joiker en rendierhoeder Johan Anders Baer, die je in deze video kunt horen zingen en vertellen over joiken, heeft bijvoorbeeld joiks waarin hij Magerøya toezingt, met op de achtergrond geluiden van het water en de vogels, Omdat religie en natuur van oudsher onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn voor de Sami, is joiken zelfs religieus te noemen. Joiken werd ook wel gebruikt om in een soort trance te raken en werd dan ook verboden toen de Sami op grote schaal werden bekeerd tot het Christendom.

Tegenwoordig wordt joiken vaak vermengd met andere muziekstijlen. Zo voegde de Noorse Mari Boine, die je in onderstaande video kunt zien en horen, er elementen uit jazz-, rock- en folkmuziek aan toe.

Zelf luister ik graag naar de Noorse groep Adjagas.

Een bijzonder joik-fragment vond ik op de blog van Elly Koster, schrijfster van boeken die zich afspelen in Noorwegen. Rendierhoeder Jon Henrik Fjällgren joikt daarin zijn overleden vriend toe bij Talang Sverige, de Zweedse versie van Holland’s got talent. Bijzonder detail: Jon is geboren in Colombia en geadopteerd door een Sami-gezin. Zijn ontroerende joik kun je bekijken op Elly’s blog. Daar vind je ook een artikel van Elly over joiken.

Een meditatief tochtje

Na dit hele verhaal over een levenswijze die zo ver van die van ons af staat, is het tijd geworden om de rendieren in te spannen en op de slee te stappen. Het wordt een rit van ongeveer een uur en we zullen het wel koud krijgen, waarschuwt Roar. In dat geval kunnen we gerust afstappen en een stukje meelopen om weer warm te worden. Zelf gaat hij liggen op zijn slee, zodat hij makkelijk voor- en achteruit kan kijken. Als zijn vrouw erbij is, rijdt zij achteraan en ligt op haar andere zij, zodat ze samen de hele omgeving in het oog hebben.

Rendier 04

Heel anders dan de hondenslederit blijkt een tochtje met een rendierslee heel rustgevend. We hebben alle tijd om de besneeuwde bergen en bevroren watervallen om ons heen te bewonderen. Het geklingel van de bel om de nek van een van de rendieren maakt er bijna een meditatieve ervaring van. Dit zou wel eindeloos mogen duren, ware het niet dat het na een tijdje stilzitten inderdaad koud wordt. Gelukkig mogen we onze ochtend met Roar nog even laten bezinken in de lavvu, boven een bord bidos en een kop hete thee, voordat de touringcar ons terugbrengt naar de bewoonde wereld van Tromsø.

Ook kennismaken met de Sami?

Wil je tijdens je reis naar Noord-Noorwegen ook op bezoek bij de Sami? Dan is dit een handige website om dat te regelen. Of boek hier een verblijf in Camp Tamok.

Het hele jaar door in Scandinavische sferen? Daarvoor heb ik deze agenda gemaakt:

Of bestel hem rechtstreeks bij uitgeverij Edicola – dat kan hier.

Ik werd uitgenodigd om winters Noord-Noorwegen te bezoeken voor Stralend Noorwegen.

Deze blogpost kan affiliatelinks bevatten. Als jij via zo’n link iets koopt of boekt, krijg ik een kleine vergoeding. Dit gebeurt anoniem en kost jou niets extra’s. Samenwerkingen en affiliatelinks stellen mij in staat om deze website te onderhouden en jou van informatie te blijven voorzien. Meer hierover lees je in mijn disclaimer/privacyverklaring.

Sandra van Bijsterveld
Sandra van Bijsterveld

Leuk dat je er bent! Mijn naam is Sandra van Bijsterveld. In 2013 begon ik met bloggen en inmiddels doe ik dat fulltime. Op Stralend Noorwegen deel ik mijn persoonlijke ervaringen en tips voor een vakantie in Noorwegen met je. Op andere websites blog ik over onze vakanties in Zweden, Denemarken en Finland, en over Scandinavische lifestyle.

4 reacties

  1. Interessante blogpost, Sandra. De Samische cultuur heeft mij altijd al aangetrokken. Het zou erg jammer zijn als deze cultuur langzamerhand zou verdwijnen.

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Ik ga akkoord met het privacybeleid.